1 Primaire gegevens

Auteur: Harry Mulisch

Titel: De aanslag

Jaar van Uitgave: 1982

Uitgever: De Bezige Bij

2 Inhoud (samenvatting)

In januari 1945 wordt in Haarlem, in de straat van de familie Steenwijk, de NSB’er Fake Ploeg doodgeschoten. Ploeg ligt voor het huis van de buren, de familie Korteweg. Deze buren verslepen het lijk van Ploeg tot voor het huis van familie Steenwijk. De Duitsers zijn snel ter plaatse en zien de familie Steenwijk als schuldigen, ze steken het huis van familie Steenwijk in brand en voeren de familie Steenwijk af. De ouders van Anton Steenwijk worden later gefusilleerd. In de cel van Anton zit ook een jonge, gewonde vrouw, die waarschijnlijk bij de aanslag betrokken is geweest. Anton wordt na verloop van tijd uit de cel gehaald en naar Amsterdam gebracht, waar hij bij een oom en tante kan wonen.

In 1952 bezoekt Anton een feestje in Haarlem. Voor het eerst sinds de oorlog is hij weer in die stad. Hij besluit een bezoekje te brengen aan de straat waar hij vroeger gewoond heeft. Hij treft daar de overbuurvrouw, mevrouw Beumer, aan met wie hij een praatje maakt. Anton besluit om nooit meer terug naar Haarlem te gaan, want de herinneringen zijn te heftig voor hem.

Anton is inmiddels getrouwd met Saskia de Graaff en ze hebben een dochtertje, Sandra, van vier. Tijdens een begrafenis hoort Anton van Cor Takes dat deze bij de aanslag betrokken was, samen met Truus Coster. Truus Coster is geraakt tijdens de aanslag en Anton begrijpt dat zij degene was met wie hij in de cel gezeten heeft.

Anton is gescheiden en nu met Liesbeth getrouwd. Ze hebben een zoon, Pieter. Wanneer Anton hevige kiespijn heeft, gaat hij naar de tandarts. Deze wil hem alleen maar helpen als Anton mee gaat demonstreren tegen kernwapens. Anton zegt toe. Tijdens de demonstratie komt Anton zijn vroegere buurmeisje Karin Korteweg tegen. Zij vertelt hem dat haar vader niet met het lijk voor hun deur gevonden wilden worden, omdat haar vader hagedissen had die dan zeker gedood zouden worden. Bij de andere buren kon het lijk ook niet worden gelegd, want daar zaten joden ondergedoken. Uit angst voor wraak van Anton was familie Korteweg naar Nieuw- Zeeland geëmigreerd, waar meneer Korteweg in 1948 zelfmoord pleegde.

3. De verdieping

3.1 Compositie en tijdsverloop

Het verhaal begint in 1945, in de Haarlemse villastraat, als Anton twaalf jaar is. Daarna wordt er een tijdsprong gemaakt naar 1952, in Amsterdam: Anton is dan bezig met opgroeien van een kind in een tiener/volwassene. Er wordt hier veel teruggeblikt op de bevrijding. Hij woont bij zijn oom en tante in Amsterdam.

In het derde deel van het boek is het 1956 in Amsterdam: Anton is een studerende twintiger.

In het vierde deel is het 1966 en is Anton rond eind twintig, begin dertig: hij is getrouwd met Saskia de Graaff en heeft een dochter, Sandra. Het is onduidelijk waar zij wonen, maar waarschijnlijk in de buurt van Amsterdam.

In de laatste episode is het 1981 en woont Anton overal en nergens: zowel in Nederland als in Zuid-Italië. Hij is rond de veertig/vijftig, is met zijn tweede vrouw en heeft een zoon, Peter.

De tijd die verstrijkt in het boek is dus iets minder dan 40 jaar.

Het verhaal wordt chronologisch vertelt, maar er zitten wel veel terugblikken in naar de tijd van de aanslag en de periode en gebeurtenissen daarna.

3.2 Ruimte

De aanslag, de belangrijkste gebeurtenis in het verhaal, wordt gepleegd in Haarlem. De kade, waar Anton woonde wordt in de proloog uitvoerig beschreven. Er wordt uitgebreid over de vier huizen en de omgeving verteld. In 1952 gaat Anton voor het eerst na de aanslag terug naar Haarlem, maar na het zien van de resten van het huis wil Anton nooit meer terug naar Haarlem. Jaren later gaat hij er toch nog een keer naartoe om Sandra (zijn dochter) de plek van de aanslag te laten zien. Na de aanslag woonde Anton bij zijn oom en tante op de Apollolaan in Amsterdam. Ook speelt een deel van het verhaal zich af in Toscane, dit omdat Anton in 1969 een huis kocht in Toscane, om daar de vakanties door te brengen. Hij kwam er erg graag en wilde zich er op een gegeven moment zelfs permanent gaan vestigen. Hij genoot daar vaak van het typisch Toscaanse uitzicht, omdat dat in ieder geval ver verwijderd was van Haarlem, 1945. Nadat Anton hier een crisis had meegemaakt , kreeg hij een soort nachtmerries en verloren het huis en het uitzicht hun perfectie: "Zoals een mooi gezicht ontsierd wordt door een litteken". De relatie tussen de plaatswisseling en het thema is belangrijk, omdat Anton eigenlijk zijn hele leven vlucht voor zijn verleden.

3.3 De wijze van vertellen

Het verhaal is geschreven vanuit een personaal perspectief (hij/zij), namelijk vanuit Anton. De lezer ziet en ‘ervaart’ alles door zijn ogen, maar de gebeurtenissen worden als het ware door een neutrale stem meegedeeld. Dit kun je zien aan het volgende stukje tekst:

'Ik wou je nog zeggen,' zei hij, 'dat ik het nooit zal vergeten van toen in de klas.'

'Wat in de klas?'

'Dat jij toen de klas in kwam, toen ik daar zat in dat apenpak.'

'O god ja,' zei Anton. 'Dat is ook nog gebeurd.'

3.4 Thema

Thema: Schuld en verantwoordelijkheid

In de tweede wereldoorlog wordt een 'foute' politieman doodgeschoten. Deze aanslag heeft ingrijpende gevolgen voor de familie Steenwijk, Anton's ouders worden doodgeschoten en ook Peter wordt neergeschoten. De thema's van het boek zijn schuld en verantwoordelijkheid, waarbij het dan vooral gaat om een onderscheid tussen beide thema's. Zijn de mensen die de aanslag pleegden schuldig aan de dood van Ploeg of zijn ze er slechts verantwoordelijk voor? Ze zijn schuldig omdat ze hem gedood hebben, maar je kan ook beweren dat ze allen verantwoordelijk zijn, omdat het verzet hem wel moest vermoorden. En de joodse onderduikers dan? Hebben zij schuld? Nee, maar toch door hun aanwezigheid is Anton wees geworden. Daarom zou je de thema's eigenlijk uit moeten breiden met schuld, verantwoordelijkheid en aanwezigheid. 

3.5. Personages

Anton Steenwijk:
Hij is een karakter en de hoofdpersoon in dit verhaal. In het begin van het verhaal is hij volgzaam en wat timide, maar gedurende het verhaal wordt hij zelfstandiger en zelfbewuster. Hij durft later ook zijn emoties beter te tonen als het om het verleden en de aanslag gaat. In het begin van het verhaal is hij 12 jaar, het verhaal eindigt als hij ongeveer 50 jaar oud is. Hij is een lange, slanke man met donker haar en een huid in de tint van noten. Zijn uiterlijk verandert gedurende het ouder worden nauwelijks, dit is te merken aan de vele opmerkingen die hij hierover krijgt.

Peter Steenwijk:
Hij verdwijnt snel uit het verhaal, omdat hij door de Duitsers wordt doodgeschoten. De belangrijkste karaktereigenschap die je van Peter te weten komt is dat hij veel waarde hecht aan het leven van hemzelf en de andere Steenwijks. Hij sleept namelijk het lijk van Fake Ploeg verder naar de buren. Later in het verhaal krijgt Anton een zoon (van zijn tweede vrouw Liesbeth, deze vernoemt hij ook naar Peter).

Cor Takes:
Hij was tijdens de tweede wereldoorlog een verzetsheld. Hij was de man die samen met Truus Coster de aanslag op Fake Ploeg pleegde en die dus heeft gezorgd voor alle ellende die Anton en zijn familie is overkomen. Hij kan de oorlog niet uit zijn hoofd zetten, omdat zijn grote liefde, Truus Coster (de vrouw waarmee Anton in de cel zat), toen is omgekomen.

3.5. Titel, ondertitel en motto

Titel: De aanslag

De titel van dit boek is 'De aanslag'. De Aanslag is een goede titel voor dit verhaal, want hier draait het allemaal om. Door de aanslag op Fake Ploeg in januari 1945 verandert Antons hele leven; hij komt in een diepe duisternis terecht.

Dit verhaal heeft ook een motto. Het motto van dit verhaal is:

'Overal was het al dag, behalve hier was het nacht, neen meer dan nacht '.

Dit motto is ontleend aan een brief van een Romeinse senator, C.Plinius Caecilius Secundus 79 na Christus, die verslag doet van een rampzalige uitbarsting van de Vesuvius in het jaar 79. Pompeii werd bedolven onder een laag as en kwam in een absolute duisternis terecht. Zo'n ramp is 'De Aanslag' voor Anton.

Dit boek bevat geen ondertitel.

 

4. Keuzeopdracht

* Schrijf een (fictief) krantenartikel over het boek: